Tipografi Nedir? Tipografi Kullanımı, Grafik Tasarımda Tipografinin Önemi

 

Tipografi Nedir? Kelime Anlamı

Tipografi, kelime anlamı itibariyle Lâtince “Yazı” anlamına gelmektedir. Endüstrileşme çağı ile başlayan teknolojik ilerlemeler, görsel sanatlarda yepyeni bir sanat dalının da doğuşunu gerçekleştirmiştir. Tüm tüketim ürünlerinin bu çağ ile birlikte ambalajlanarak satışa sürüldüğü gözlenmektedir. Matbaa teknolojilerinin de hızla gelişmesiyle gündelik iletişim sistemlerinin en etkilisi olan gazete yayıncılığı başlamıştır. Zamanla gazete ile birlikte süreli yayınlar da çığ gibi büyüyerek, günümüzdeki yayıncılık ortamının oluşmasını sağlamıştır.

Giriş

Tüm bu gelişim içerisinde çağın gerektirdiği zaman sınırlamaları ile birlikte okumaya ayrılan sürenin de azalmasıyla, mevcut yazılı kaynakların okunması ve dahası doğru ve kolay okunması sorunlarını da beraberinde getirmiştir. Grafik Tasarımda kullanılan tüm yazı ve yazılı görsellerin ‘Tipografi’yi oluşturduğu bir gerçektir. Tipografi de grafik sanatların olmazsa olmazını oluşturduğunda bir şüphe yoktur. ‘İletişim’ böylesine önemli olurken ‘Tipografi’ de bu konuda hemen gündeme gelmektedir. Ulusal iletişim sistemlerinin rahat kolay ve doğru algılanabilmesi zorunluluğu yanında; uluslararası iletişim sistemlerinin ise daha karmaşık bir yapıda olması ve birçok ulusun aynı zamanda doğru ve kolay algılaması gibi oldukça güç bir sorunlar yumağı ile karşı karşıya olduğu bir gerçektir. Farklı kültür değerlerini taşıyan ve farklı dilleri konuşan insan topluluklarının da aynı algılamayı gerçekleştirebilmeleri gerekmektedir. Bu nedenle uluslararası bir iletişim dili kurma çabaları gün geçtikçe önemini artırmaktadır. Bugün kullanılan ve piktografik şekillerden oluşan bu dil sayesinde her dilden insanların kolaylıkla aynı imgeyi algılaması sağlanmaktadır.

Bugün

Ancak bugün başka bir önemli konu daha gündemi işgal etmektedir. Yazılı kaynakların algılanması ve okunması sorunu… Bu sorunu başlıca iki ana kaynakta inceleyebiliriz. Birinci bölüm kısa metinlerdeki tipografi. Bir diğeri de uzun metinlerde yer alan tipografi. Hemen belirtelim ki bu iki alan görünüşte aynı sorunları paylaşsa da uygulamada oldukça farklı yapılarda, farklı uygulama biçimlerine ve farklı optik kurallara bağlıdırlar.

Tasarım

Birinci kısımdaki sorunlar genellikle grafik tasarımcıyı sanat yönüyle daha çok ilgilendirmektedir. Burada yapılan çalışmalar daha çok kreatiftirler boyutları genelde büyüktür ve daha çok estetik kaygılar taşımaktadır. Okunmaları ve doğru algılanmaları konusunda pek önemli sorunları barındırmazlar. Çabuk okunmaları gibi bir kaygıları da yoktur. Doğru tasarlandıkları pek az kişi tarafından fark edilebilir ve genellikle de fark edilmezler. Bir özel kültür birikiminin sonucunda değerleri anlaşılabildiğinden toplumda yazı kültürüne sahip ancak birkaç kişi tarafından deşifre edilebilirler. Bu durum da, bu tür yazı tasarımlarının hemen dejenere olabileceğinin kanıtıdır. Yanlış tasarımlarda pek fazla rahatsızlık duyulmaz ve anlaşılmazlar. Ancak uzun vadede, kalıcı ve büyük boyutta olduklarından nesiller boyu o ülkenin kültür seviyesini gösteren yanılmaz kıstasları oluştururlar. Bir sosyoloğun söylediği gibi, “afişler, o ülkenin kültür seviyesinin göstergesidir”.

Bir grafik tasarımcının önem verdiği bu türden tasarımlar, sanat eserlerinde, binalarda, kitaplarda, ambalajlarda, CD ve benzeri küçük hareketli nesnelerde, her türlü cihazlarda, taşıtlarda, kullanım araç ve gereçlerinde ve buna benzer sayısız alanda çok uzun yıllar yaşayarak varlıklarını sürdürürler. İşte bu uzun yaşama süresi, onların sanatsal tasarımlarının önemini ortaya koyar.

Uzun Metinlerdeki Tipografik Tasarım

İkinci gruba giren uzun metinlerdeki tipografik tasarım ise, büyük kısmının ömürleri kısa olan yayınlarda yer alır. Ansiklopedi ve kitap türü uzun ömürlü yayınlar, kısa ömürlü yayınlara göre daha az miktarları oluştururlar. Bunlar; gündelik gazete, dergi, magazin yayınları, kısa ömürlü kitaplar gibi kısa süre sonra kullanım dışı olan yayınlardır. Dolayısıyla uzun ömürlü yayınlarda yer alan tipografi gibi, ömürleri uzun değildir. İkinci grubu oluşturan uzun metinlerin uygulama büyüklükleri(punto) de fazla değildir.

Uygulanmaları otomatik dizgi araçlarıyla gerçekleştirildiğinden, espas sorunları kısmen otomatik olarak yapılandırılır. Tasarımcıya fazlaca bir iş kalmadan halledilen uzun metinlerin oluşturulmasında estetik ve optik fazla sorunlarla karşılaşılmaz. Ancak burada başka bir tehlikeden bahsedebiliriz. Günümüzde bilgisayar teknolojilerinin her geçen gün ilerlemesiyle birlikte herkesin bu sahada etkin olduğu gözlemlenmektedir. Tipografik çeşitlemelerin, yazıyı bilmeyen kişilerce ele alınarak son derece yanlış ve optik dengeden yoksun fontları tasarlayarak piyasaya sürdükleri görülmektedir. Bu konuda uzun metinleri oluşturan grafik tasarımcının son derece bilinçli olması ve gerekli asgari yazı kültürüne ve tipografik deneyime sahip olması gerekmektedir. Aksi taktirde, yazı ile hiçbir ilgisi olmayan bu dejenere tipografi çöplüğünün kurbanı olabilmektedirler. Kaldı ki uzun metinlerin oluşması her ne kadar estetik sorunlar taşımasa da okuma ve algılama sorunlarını, kısa metinlerle kıyaslanmayacak kadar çok bünyesinde barındırır.

Font, Punto, Espas

Font Seçimi

Uzun metinlerin seçiminde başlıca iki ana kaide vardır. Birincisi font seçimi; ikincisi punto, espas ve satır ölçülerinin ayarlanmasıdır. Özellikle font yani yazı karakterinin seçimi oldukça önem taşımaktadır. Yanlış seçilmiş bir font, uzun metinlerin okunmasında, okuyucuya sıkıntılı anlar yaşatabilir. Gözün yorulması, hızlı okuyamama ve bazı kelimeleri rahat algılamama gibi sorunlar fontun yanlış seçilmesinden kaynaklanmaktadır.

Espas

Fontların doğru seçilmesi ile problem çözümlenmemekte , bu defa da espas sorunları devreye girmektedir. Öncelikli olarak kelimeyi oluşturan harfler arası boşluğun (espace) iyi halledilmesi gerekir. Sonra da kelimeler arası boşluklar ve nihayet satırlar arasındaki mesafeler işin içine girmektedir. Bunların dışında paragraf boşlukları ile başlık ve ara başlıkların metin ile olan mesafeleri ve görsellerle metinler arası boşluklar ve mesafeler gibi daha birçok alan değerlendirme sorunlarıyla karşılaşırız. İlk bakışta bu tür espasların halledilmesi basit birer işlem imiş gibi görünse de esasen tipografik uygulamanın can damarını oluşturur.

Yanlış alan değerlendirmeleri ve espas problemleri, farkında olmadan okuyucuda nedeni belirsiz bir rahatsızlığa ve yorgunluğa neden olur. Kısa sürede sıkılma ve yorulma ile okuma rahatlığı ortadan kalkmış olur. Uzun metinlerde, harfler arası espası manuel olarak ayarlamak imkansızdır. Ancak bilgisayarın veya dizgi mekanizmasının ortaya koyduğu varyasyonlarla yetinmek gerekmektedir. Ancak, konuyu iyi bilen bir tasarımcı veya dizgi ustası, bu kısa alandaki varyasyonları çok iyi değerlendirerek mevcut alternatifler içerisinde en iyisini bulup uygulayabilir.

Satır genişliklerinin ayarlanması, sütun bloklarındaki düzen gibi alternatif çözümler, nispeten harfler arası espası da rahatlatabilir ve manuel espas ayarlamalarına benzer bir çözüm getirebilir.

Diğer Etkiler

Okumayı etkileyen font seçimi ve kompozisyonun yanında, kâğıt kalitesi ve baskı sistemi de hiç kuşkusuz etkili olacaktır. Ancak, konumuz yalnızca tipografik sorunları kapsadığı için bu tür yan faktörlere temas etmek durumunda olamayacağız.

İletişim

Uluslararası iletişimin en önemli alanlarından biri de trafik işaret ve görselleridir. Yazılı ve görsel uyarılar, algı sorunlarının tamamen veya büyük bir oranda çözülmek suretiyle elde edilmiş sonuçlarıdır. Her kültürden ve yaştan insanın rahat ve doğru bir biçimde algılaması gerektiği esasa göre oluşturulmak zorundadırlar. Çeşitli testlerden geçirilerek elde edilen bu optik görsellerin, estetik kaygıları bir kenara bırakılarak, tamamen fonksiyonel yapılarının ele alınmasıyla oluşturuldukları bir gerçektir. Zaten grafik tasarımda bu iki öğe daima denge unsuru olarak karşımıza çıkmaktadır. Tasarımda tipografi, öncelikle fonksiyonel mi olmak zorundadır, yoksa estetik ve espri yapısının kuvvetli olması mı ön plandadır? Bu soru tasarımcılar ve reklamcılar tarafından tartışılmıştır ve belirli sonuçlar elde edilmiştir. Bazen, biçimin dengeli oluşu aynı zamanda fonksiyonu da desteklediği görülmüştür. Fakat bir tercih yapmak gerektiğinde, daima tasarımın amacı doğrultusunda bir tercih söz konusu olmalıdır. Şu ki, tasarımın amacı iletişimi ön plana alıyorsa, burada fonksiyon , okunaklılık ve algılama da ön plana çıkmaktadır.

Öyle tasarımlar da vardır ki, amaç dikkati çekmek ve ilgi uyandırmaktır. Burada tipografi de bu amaca hizmet etmek durumundadır. Sonuç olarak, görülüyor ki tipografi daima tasarımın hedefi ile paralellik kurmak durumundadır.

Ülkemizdeki Yazı Nosyonu ve Tipografi Uygulamaları:

Tipografinin Marka ve Grafik Tasarımda Önemi

Öncelikle belirtelim ki yazı ve kaligrafi çok özel bir konu olmakla birlikte ayrı bir sanat dalıdır. Tarihin bütün dönemlerinde de bu böyle olmuştur. Yazı yazan sınıf, toplumda ayrıcalıklı bir kitleyi oluşturmuş ve seçkinler sınıfına dahil edilmişlerdir. Günümüze yakın bir zamana kadar da Avrupa’da yazı yazanlar sınıfı aileler arasında sürdürülmüş, babadan oğla geçen bir meslek olarak devam edegelmiştir. Bu tutucu ve kapalı yazı çevresi, olumsuzluklarının yanında, yazı ve tipografi sanatı için çok önemli bir üstünlüğü de beraberinde getirmiştir.

Aileler arasında biteviye uygulanması ve korunması, yazı ve tipografi üzerinde yoğun bir biçimde çalışmayı gerekli kılmış, çocukluk yaşlarında başlayan yazı eğitimleri ölümlerine kadar sürerek adeta bu sanatla iç içe yaşamışlardır. Böylesine uzun ve yoğun çalışma biçimi de tipografinin ehil ellerde giderek ilerleyen bir biçimde gelişmesine sebep olmuş, onu dejenerasyondan da alabildiğine korumuştur. Tipografik uygulamalar ve font tasarımı bu çekirdekten yetişme ustaların ellerinde zenginlik kazanarak optik algılama problemleri de ustaca çözümlenmiştir.

Günümüze geldiğimizde durumun biraz farklılaştığını gözlüyoruz. Tipografi ile uğraşan çevrelerin genişlemesi, onun dejenerasyonuna da zemin hazırlamaktadır. Özel bir alan olması nedeniyle, her devirde yazı ustaları sanatlarına büyük bir titizlikle sahip çıkmışlar ve korumuşlardır.

Gelişim

Ünlü Alman ressamı Albrecht Dürer(1471-1528), harflerle ilgili yaptığı çizimler dolayısıyla , gerek çağındaki gerekse daha sonraki yıllarda yazı ustaları tarafından, yazıyı bozduğu gerekçesiyle şiddetle eleştirilmiştir. Günümüzde yazı ve tipografi uygulama araçlarındaki hızlı gelişme ve bilgisayar teknolojisindeki sıçramalar da yazıya etkin olmuş, bazen olumsuz sonuçların doğmasına zemin hazırlamıştır. Kuşkusuz tipografi artık bilgisayar teknolojileri ile uygulanmak zorundadır. Ancak, bilgisiz ve bilinçsiz tasarımcı ve operatörler yazının bozulmasına neden olduğu gibi, yazının temel fonksiyonu olan okunabilirliğini dahi olumsuz yönde etkileyecek uygulamalar yapmaktadırlar. Bilgisayardaki basit işlemlerle yapılan değişim, adeta atraksiyon görünümüne ulaşarak, amatör tasarımcıları cazibesine alabilmektedir.

Harflerin Antik-Romen yazı geleneğinden gelen dokunulmazlık biçimlerini hiçe sayarak, parmaklarını tuşlarda gezdirip, ortaya çıkan akıl almaz görünümlerin cazibesiyle, özgün çalışmalar yaptıkları zannına kapılmaktadırlar.

Harf biçimlerinin ve anatomik-optik dengelerinin yüzyıllardır süzülerek oluşmuş son biçimleri bir andaki tuş darbesiyle yok olmakta, ortaya ucube sayılan harflere benzer şekiller çıkmaktadır. Şunu belirtelim ki, Yazı kültür ve sanatına hakim ülkelerdeki bilinçli sanatçılar, kullandıkları fontların orijinallerine asla dokunmadan kullanmakta, gerektiği zaman ölçüleri değiştirilmiş orijinal fontlar satın alarak kullanmaya devam etmektedirler. Harf ölçülerinde dizgi sırasında asla değişiklik yapılmamalıdır. Yazılan bir karakter, hangi ölçüde tasarlanmışsa o ölçüde kullanılmalıdır. Darlaştırılmış(condenced), genişletilmiş(extenced) fontlar kullanılacaksa, mutlak bir şekilde istenen ölçülerde tasarlanmış orijinal fontlar alınarak kullanılmalıdır. İnternet ortamında sayıları binlerle ifade edebileceğimiz çok sayıda font bulunmaktadır.

Karmaşa

Tasarımcılarının dahi belirsiz olduğu bu font çöplüğü, gerçek tipografi uygulayıcıları için son derece tehlikelidir. Dileyen her kişinin font üreterek bu curcunaya katkısının sağlandığı bir ortamda, grafik tasarımcıların gerekli yazı tasarımı ve tipografi bilgisine ve deneyimine sahip olmaları son derece önem taşımaktadır. Uzun metinlerin dizilmesinde, sayıları fazla olmayan klasikleşmiş fontların yeterli olacağı kanaatindeyiz. Bu fontlar uzun yıllar denenerek elde edilmiş yoğun çalışmalar sonucunda ortaya çıkmışlardır. Yeni üretilen uzun metin fontları da gerekli optik dengeleri sağlanmış olmaları durumunda kuşkusuz kullanılabilirler. Ancak, bu fontlara karar veren yetkililerin, bu konuda bilgili ve deneyimli olmaları gerekmektedir.

Önem

Grafik tasarımcıların, çeşitli grafik ürünlerin tasarımlarında, logo çalışmalarında, büyük görseli olan projelerin yazı tasarımlarında veya özgün yazı çalışmaları ile font tasarımı girişimlerinde ise konunun ciddiyeti daha önem taşımaktadır. Yazının tarihsel gelişim sürecini, harflerin anatomik ve optik yapısını, Antik Yazı geleneğini ve optik denge kurallarını bilmeden yapılan tasarımların son derece yanlış olduklarını, çevremizi saran sayısız kötü uygulama örnekleriyle görmekteyiz. Ülkemizde önemli konumda bulunan ünlü kuruluşların kurum kimliklerinin, üretimleri üzerindeki yazı uygulamaların, kitap, ansiklopedi ve ambalaj dünyasındaki birçok ürünün üzerindeki tipografik uygulamaların yanlışlıklarını her an görmekteyiz. Bu tasarımlardaki uygulamaların estetik duruşu veya espas kuralları bir tarafa, anatomilerinin yanlış olması, bu sanata gönül vermiş birkaç sanatçının büyük üzüntü duymalarına neden olmaktadır.

Son Söz

Unutulmamalıdır ki, sanat adına yapılan bu katliam, belki insan hayatını tehlikeye sokmayacaktır ama, uygarlaşma sürecinde ileriyi hedefleyen toplumumuzun kendine olan güven ve saygısını yitirmesine neden olacaktır.

---

Kitap Önerisi;
Grafik Tasarımda Tipografi
Yazar: Paul Harris, Gavin Ambrose Çevirmen: Bengisu Bayrak

Kaynaklar;

Yrd. Doç. Dr. Savaş ÇEVİK
https://www.savascevik.com/2015/11/06/grafik-tasarimda-tipografinin-onemi-ve-algi-sorunlari/